हरिश्चंद्रगड
यागिरिदुर्गावर जाण्यासाठी तब्बल पाच वाटा धावतात. यातील पुण्या-मुंबईसाठीमाळशेज घाटाअलीकडे खुबी, खिरेश्वर, टोलार खिंड मार्गे तर नगरकडून पाचनई आणिकोथळय़ातून अन्य दोन वाटा गडावर येतात. याशिवाय खिरेश्वरच्याच बाजूनेजुन्नर दरवाजाची नळीची ऊर्फ राजघरची आणि कोकणकडय़ालगतच्या साधले घाटातूनचढणारी वाट ही छातीलगत कडे चढणाऱ्यांची हौस पुरविणारी आहे. असो! आपण टोलारखिंडीतून गडाकडे निघायचे.
गाव सोडताच भोवतालची झाडी घट्ट होत जंगलची वाटआल्याचा अनुभव येतो. आंबा, हिरडा, बेहडा, आवळा, पिसा, जांभूळ, करवंद, आळीव, करप, करंबू, उंबर, लोध आदी वृक्ष- वनस्पतींचा हा पसारा. यातहीविशिष्ट ऋतूत-विशिष्ट वर्षी गेलो की कारवी, आकरा, सोनकी आदी रानफुलांचाउत्सव पाहण्यास मिळतो. वनस्पतींप्रमाणेच सांबर, भेकर, रानमांजर, साळिंदर, तरस, कोल्हा आणि बिबटय़ा यांची अधेमधे चाहूल लागते किंवा हूल तरी नक्कीचपडते. या शांत रानी गरुड, घार, गिधाड, घुबड, बुलबुल, स्वर्गीय नर्तक, कोतवाल, हळद्या, निळकंठ, चंडोल, खाटीक, धोबी, तांबट, वेडा राघू असे एक नादोन असंख्य पक्षी धिंगाणा घालत असतात. 'शेकरू' तर या जंगलचीच राणी! मध्येचकधीतरी राजघर वाटेवरचे ते नेढेही दूरवरून दिसते. या साऱ्या वन्यजीवनाची साथआता गड उतरेपर्यंत राहणार असते. या अशा संपन्न अधिवासाला कुणाची दृष्टलागू नये म्हणून 'हरिश्चंद्रगड-कळसूबाई' अशा अभयारण्याचे कवच घालण्यात आलेआहे. जंगलचे हे कौतुक करतच आपण टोलार खिंडीत येऊन पोहोचतो. मन या हिरवाईतपूर्ण बुडालेले असतानाच कुठूनतरी ती वाईट बातमी आदळली.
'हरिश्चंद्रगडाच्या या टोलार खिंडीपर्यंत रस्ता आणण्याच्या हालचाली सुरू आहेत..'
एकदममिठाचा खडा लागल्यासारखा झाला! पर्यटन विकास आणि पर्यटकांच्या सोयीच्यानावाखाली या अशा अनेक गोष्टी होऊ लागल्या, की सुन्न व्हायला होते. ज्याच्याजिवावर पर्यटन मांडायचे, पाहायचे त्या निसर्ग-इतिहासालाच नष्ट करत कुठलापर्यटन विकास तुम्ही साधणार आहात? एकीकडे अभयारण्य करत तो भाग संरक्षितकरायचा आणि दुसरीकडे त्यात रस्ते काढत तो पुन्हा माणसा-वाहनांसाठी खुलाकरायचा हे कसले धोरण? आम्ही एखादा भाग तरी त्याच्या नैसर्गिक अवस्थेत जतनकरणार, वाचवणार आहोत की नाही?..असो! उद्याच्या या भीतीतून आजची ही निसर्गशांतता अधिकाधिक साठवून घ्यायची.
नगर आणि पुण्याला जोडणारी हीजंगलवाटेवरची टोलार खिंड, इथेच कोथळय़ाकडून येणारी वाटही येऊन मिळते. याखिंडीत दोन-तीन शेंदूर लावलेले वनदेव आणि वाघाचे एक शिल्प आहे. या देवांनानमस्कार करायचा आणि एखाद्या आदिवासी जोडीदाराबरोबर गप्पा मारत पुढच्यावाटेला लागायचे.
टोलार खिंडीनंतर एकदम कातळातील खडी चढण सुरू होते.यासाठी इथे खोबण्यांचा रस्ता तयार केला आहे. ही चढण आणि त्यानंतरचे चारकिलोमीटरचे सपाटीवरचे चालणे पार केले, की आपण गडमाथ्यावरीलहरिश्चंद्रेश्वराच्या प्रांगणात येऊन दाखल होतो. या अनगड रानात एक देखणेशैलमंदिर समोर उभे असते. पावसाळय़ात आला तर त्याभोवती रानफुलांची प्रभावळअसते. हे मंदिर, डावीकडची लेणी, पाण्याने भरलेली पुष्करणी हे सारे पाहूनथकवा कुठल्या कुठे पळून जातो आणि नव्या उमेदीने गडदर्शन सुरू होते.
हरिश्चंद्रगडाचाइतिहास शोधू लागलो, की मौखिक परंपरेने ही गडकथा अगदी राजाहरिश्चंद्रापर्यंत नेली जाते. यासाठी गडावरील हरिश्चंद्र, तारामती, रोहिदासची शिखरे, विश्वामित्र आणि डोंबाच्या घुमटीकडे बोट दाखविले जाते. पणदुसरीकडे गडाचा साधार इतिहास पाहू लागलो की आपण थेट पाचव्या-सहाव्याशतकातील त्रिकुटक आणि कलचुरी राजघराण्यांत पोहोचतो. त्यानंतर निर्माणझालेली ही गडावरची हिंदू लेणी, दहाव्या शतकातील हरिश्चंद्रेश्वर मदिरांचेनिर्माण आणि त्यानंतरचे संतकवी चांगदेवांचे इथले वास्तव्य हा भला मोठाप्रवास समोर उभा राहतो. इतिहासाच्या या वाटेवरच तारामती शिखराच्या पोटातीलहिंदू लेणी पाहायची. ओळीने पाच-सहा असलेल्या या लेण्यांमध्येच एका दालनातगणेशाचे भव्य शिल्प कोरलेले आहे. या लेण्यांच्या समोरचा भाग म्हणजेच गडाचाबालेकिल्ला. काही घरा-वाडय़ांचे अवशेष, पाण्याचे हौद, छोटी-मोठी मंदिरे याचभागात आहेत. ब्रिटिशांनी १८२०मध्ये गड जिंकल्यावर ही सारी बांधकामे आणिगडाचे तट-दरवाजे पाडून टाकले. या हल्ल्यातून बचावली ती गडावरची पुष्करणीआणि हरिश्चंद्रेश्वराचे मंदिर!
पुष्करणीच्या एका अंगास ओळीने चौदाकोनाडे. ज्यामध्ये आता १९८४ पर्यंत विविध देवतांच्या मूर्ती होत्या. पुढेसुरक्षेच्या कारणावरून त्या हरिश्चंद्रेश्वर मंदिरातीलच एका खोलीत ठेवल्याआहेत. १९७०च्या सुमारास या गडावर राहात असलेल्या एका महाराजांनी यापुष्करणीची साफसफाईची टूम उठवली होती. या वेळी त्याला दोन पोती भरतील एवढीचांदीची नाणी मिळाली. या नाण्यांपासून चांदीचा मुखवटा करायचा म्हणून तीइथून हलविली गेली. पण पुढे हा मुखवटाही झाला नाही आणि त्यापेक्षाहीइतिहासाची अस्सल साधने असलेली नाणीही लांबविली गेली. ही देखणी पुष्करणीपाहायची आणि हरिश्चंद्रेश्वर मंदिराच्या दारात उभे ठाकायचे.
हरिश्चंद्रेश्वर मंदिर
गडावरआल्या आल्या डोळय़ांत भरणारे हे कातळशिल्प! संत चांगदेवांनी नाव दिलेल्यामंगळगंगा नदीच्या काठावर एका लवणात हे देखणे शैलमंदिर उभे आहे. तट, तटालगतखोदलेल्या ओवऱ्या, थंडगार पाण्याच्या टाक्या आणि या प्राकारात मधोमधकोरलेले-बांधलेले हे देखणे मंदिर! 'नागेश्वर'प्रमाणेच झंज राजानेच मंगळगंगाऊर्फ मुळा नदीच्या उगमस्थळी याही मंदिराची निर्मिती केली.
पूर्व दिशेसअसलेल्या प्रवेशद्वारातून या प्राकारात शिरावे. या दरवाजाच्या दोन्हीअंगांना कीर्तिमुखांची भव्य शिल्पं आहेत. डाव्या भिंतीवर एक महत्त्वाचालेखही!
'चक्रपाणी वटेश्वर : नन्दतु तस्य सुत : वीकट देऊ ॐ '
निसर्गशिल्पानेभारावलेली ही भूमी संत चांगदेवांनाही भावली. मग त्यांनीही त्यांच्यातपश्चर्येसाठी हा हरिश्चंद्रगड निवडला. हरिश्चंद्रेश्वराच्या या मंदिरातसहा, तर शेजारच्याच केदारेश्वराच्या लेण्यात दोन असे आठ लेख चांगदेवांच्याया वास्तव्याचे पुरावे देतात. ज्येष्ठ साहित्यिक आणि दुर्गप्रेमी गो. नी.दांडेकर, डॉ. वि. भि. कोलते आणि डॉ. रा. चिं. ढेरे यांनी परिश्रमपूर्वक यालेखांचे संशोधन करत त्यांचे तेराव्या शतकातील संत चांगदेव, ज्ञानदेव आणिनिवृत्तिनाथ या संतमहात्म्यांशी असलेले नाते समाजापुढे आणले. डॉ. ढेरेयांच्या मते या प्रवेशद्वाराच्या उजव्या भिंतीवरही आणखी एक लेख होता. पणत्याची अक्षरे पुसट झाल्याने आज तो वाचता येत नाही.
आत शिरताच मधोमधअवकाशात उंच शिखर नेलेले हरिश्चंद्रेश्वराचे मंदिर दिसते. या मंदिराच्याभोवतीने दक्षिण आणि पश्चिम दिशांना काही कोरीव लेण्यांची दालने आणिपाण्याच्या टाक्या आहेत. मुख्य मंदिरास पूर्व आणि पश्चिम असे दोन्ही बाजूसदरवाजे आहेत. गाभाऱ्यात मधोमध शिवलिंग आणि त्याच्या पुढय़ात नंदी विराजमानआहे. अशा या मंदिराच्या शिखर, भिंती, खांब आणि प्रवेशद्वार सर्वत्रमुक्तहस्ते शिल्पकाम केलेले आहे. देव-देवता, प्राणी, रत्न-रूप, -निसर्ग आदीरूपके, विविध भौमितिक रचना या साऱ्यांची एक विलक्षण वीण या भरजरी कामातगुंफलेली आहे. यामुळेच अभ्यासक या रचनेची तुलना उत्तरेतील बुद्धगयेच्यामंदिराशी करतात. हरिश्चंद्रेश्वराचे हे सौंदर्य पाहणाऱ्यांची मती काही क्षणगुंग करून टाकते. याची हीच भूल संत चांगदेवांनाही पडली आणि म्हणूनचत्यांनी तपश्चर्येसाठी हा भाग निवडला. इथल्या त्यांच्या या वास्तव्यातत्यांनी 'तत्त्वसार' हा ग्रंथ कार्यसिद्धीस नेला. या ग्रंथातील १०२८ ते ३३दरम्यानच्या ओव्यांमध्ये या गडाचा उल्लेख आलेला आहे, तो असा,
'हरिश्चंद्र नाम पर्वतु।
तेथ महादेओ भवतु।।
सुरसिद्ध गणी विख्यातु।
सेविजे जो।।१०२९।।
हरिश्चंद्र देवता। मंगळगंगा सरिता।।
सर्वतीर्थ पुरविता। सप्तस्थान।। १०३०।।'
तत्त्वसारप्रमाणेच स्कंद, पद्म, अग्नी, मस्य पुराणांतही या हरिश्चंद्र पर्वताची माहिती येते.
हरिश्चंद्रेश्वराच्या मंदिराशेजारीच ओढय़ालगत कातळात खोदलेले केदारेश्वराचे लेणे आहे. औरस-चौरसअसलेल्या या लेण्यात कमरेएवढे पाणी असून त्याच्या मधोमध एका मोठय़ा ओटय़ावरविशाल शिवलिंग आहे. या शिवलिंगाभोवती चार सालंकृत खांबांची रचना केली आहे.यातील एक पूर्णपणे, तर दोन अध्र्यापर्यंत पडलेले आहेत. या लेण्याच्याडावीकडील भिंतीवर शिवपूजेचा एक शिल्पपटही कोरला आहे. उरी इच्छा आणि मनीश्रद्धा असेल तर त्या थंडगार पाण्यातही स्वत:ला झोकून देत 'त्या' शिवालाप्रदक्षिणा घालायची आणि हर हर महादेवच्या गर्जनांनी ते लेणे जागवायचे!
कोकणकडय़ाचे विराट दर्शन
हासारा इतिहास पाहून झाला की हरिश्चंद्रगडाचा भूगोल पाहण्यासाठी वळायचे.महाराष्ट्रात सहय़ाद्रीमुळे देश आणि कोकण असे दोन भाग तयार झाले. या भौगोलिकरचनेतून घाटमाथा जन्माला आला. ज्या घाटमाथ्यालगत आपल्याला जागोजागीकोकणकडे दिसतात. या साऱ्या कोकणकडय़ांचा स्वामी शोधायचा ठरले तर तो मानहरिश्चंद्रगडाच्या कडय़ाला द्यावा लागेल. दोन अडीच हजार फूट सरळ तुटलेला याकडय़ाचे दर्शन म्हणजे अंगावर काटा आणि पोटात धडकी भरविणारे आहे. जवळजवळअर्धाएक किलोमीटर परिघाचा हा कडा अंतर्वक्र स्वरूपाचा आहे. खपाटीला गेलेलेपोट आणि खोलवर बुडालेली नजर! झोपून, एकमेकांना सावरतच हे सारे रौद्ररूपपाहायचे. जणू या भूमीचेच हे विराट दर्शन!
याच कोकणकडय़ावर १८३५ मध्ये एकअक्रीत घडले. हरिश्चंद्रगडाच्या ओढीने इथे येणाऱ्या इंग्रज अधिकाऱ्यांमध्येकर्नल साईक्सही या गडावर आला होता. एके सकाळी, सूर्योदयावेळी घोडय़ावर बसूनतो या कडय़ावर येतो तर काय समोरच्या दरीतून वर उठणाऱ्या धुकटय़ात त्यालाचक्क स्वत:चे प्रतिबिंब पाहायला मिळाले आणि या प्रतिबिंबाभोवती वर्तुळाकृतीइंद्रधनूनेही फेर धरलेला. अशा प्रकारे 'इंद्रवज्र' या वैज्ञानिकचमत्काराची नोंदही या गडावर झाली.
एकूणच ही हरिश्चंद्रगडाची भूमीप्राचीन इतिहास, संपन्न निसर्ग, आगळय़ावेगळय़ा भूगोलापासून ते अगदी संतवास्तव्य-साहित्यापर्यंत अनंत गोष्टींनी बहरलेली आहे. मग कधी इथला निसर्गअनुभवण्यासाठी, कधी किल्ला पाहण्यासाठी, कधी त्यातले शिलालेखअभ्यासण्यासाठी आणि कधी निव्वळ गडावर येऊन शांततेत चार दिवस घालविण्यासाठीअसे किती वेळा आणि कशा-कशासाठी गडावर येत राहायचे
!
No comments:
Post a Comment